John Constable
maakte van ouderwets iets magistraals

Het is amper te geloven, maar dit is de eerste keer dat een Nederlands museum een tentoonstelling wijdt aan deze belangrijke Engelse meester (1776-1837). Zijn grote schilderijen, zoals ‘De hooiwagen’ in de National Gallery in Londen, zijn iconen van de Europese landschapskunst. Bij zijn kleinere, uiterst virtuoze, olieverfschetsen begrijp je direct waarom hij een voorloper van het impressionisme wordt genoemd. 

TEKST: Dr. Michiel Plomp

Op 19 september opende in Teylers Museum de tentoonstelling ‘John Constable’. Een van zijn werkelijk magische olieverfschetsen is ‘Weymouth Bay’ uit 1816 en gelukkig present in Haarlem. Zwarte wolken pakken samen boven de baai, de laatste zonnestralen belichten het strand en de branding. Centraal een elegant echtpaar met enkele honden, mogelijk het echtpaar Fischer, vrienden van Constable. Maar het ging Constable natuurlijk om die lucht, het naderend onweer, die weersomslag. Hij was er zo mee bezig dat de onvermijdelijke regendruppels hem niet deerden. Ook het schilderijtje – niet groter dan 20 bij 25 cm – is toen nat geworden. Regendruppels hebben zich vermengd met de verf. Uiteindelijk zal Constable zijn weggerend voor de hoosbui, maar stellig uiterst voldaan. Het momentum heeft hij briljant gevangen.  

Effect van weer of licht

Het is bijna niet te geloven dat Constable dit soort olieverfschetsen puur voor zichzelf maakte. Tijdens zijn leven zijn ze nooit in tentoonstellingen te zien geweest en hij toonde ze amper aan vrienden en bekenden. Hij hield er een bijzonder landschappelijk motief mee vast of bereidde er een speciale compositie mee voor. Later werd het steeds meer het middel om effecten van het weer of het licht vast te leggen. Zijn magistrale wolkenstudies zijn daarvan de beste voorbeelden. Bij zijn ‘skying’ had Constable een sterk wetenschappelijke aanpak door steeds precies te noteren wat de datum, tijd, wind en weersomstandigheden waren van de weergave van een bijzondere wolkenlucht. De meteorologie stond toen nog in de kinderschoenen. Juist dat onderzoekende aspect eraan maakt dat deze wolkenstudies zo ‘op hun plek zijn’ in Teylers, museum van kunst én wetenschap. Constables doel was om de lucht – die hij zag als de ‘Chief Organ of Sentiment’ van het landschap – realistischer te schilderen. En belangrijker nog, om in zijn grotere schilderijen het landschap, het licht, de lucht en de zon natuurgetrouw met elkaar te integreren. Zijn grote rivaal William Turner heeft ook wel studies van wolken gemaakt, maar miste ten enenmale de drang om deze wetenschappelijk of realistisch te verbeelden. Het heeft wel even geduurd voordat Constable dit niveau, deze bijzondere virtuositeit bereikte. Hij groeide op in een welgesteld agrarisch milieu van koopmannen in East Bergholt in Suffolk. Zijn vader had erg weinig op met de artistieke aspiraties van zijn zoon. Alhoewel hij uiteindelijk wel heeft meegedraaid in de Royal Academy, beschouwde Constable zichzelf als een autodidact. Jarenlang heeft hij gezocht naar zijn eigen stijl én naar zijn eigen onderwerpen. 

Natuurlijk

Uiteindelijk koos hij voor de natural painture: landschapschilder van pure, unaffected scenes, in tegenstelling tot zij die geïdealiseerde of picturesque ofsublimelandschappen schilderden. Hij maakte het zichzelf hiermee niet gemakkelijk. De ‘natural painture’ had geen helder omlijnd kader en was bij het grote publiek niet bijzonder geliefd. Turner, slechts een jaar ouder, had eerder gekozen voor ‘sublime’. En zijn landschappen – of ze voorzien waren van Zwitserse gletsjers dan wel ongenaakbare middeleeuwse kastelen – hadden hem geen windeieren gelegd. Terwijl Constable nog zoekende was, was Turner al een gevierd schilder. 

Die keuze voor een natuurlijke schilderkunst loste voor Constable niet alles op. Welke natuur moest het worden? Hij heeft rondgezworven in het Peak District, in het Lake District en is zelfs nog een maand meegevaren op een driemaster op de Theems – waarbij hij een carrière van marineschilder overwoog – totdat hij zich realiseerde dat hij zijn geboortegrond, de vallei van de Stour in Suffolk, het beste kende en die ook het beste kon verbeelden. 

Maria Bicknell, een meisje dat hij in 1809 ontmoette en die zijn geliefde werd maar dat hij pas zeven jaar later kon huwen, had (onbewust) in deze keuze vast een zekere invloed. Vanwege standsverschil en het geringe inkomen van de jonge schilder werd het huwelijk lang tegengehouden door haar familie. Die moeilijke situatie heeft Constable gedwongen goed na te denken over zijn professie en over welke kant het op moest gaan. In een brief uit 1812 – correspondentie werd door haar ouders oogluikend toegestaan – schreef hij haar dat hij voor East Bergholt en omgeving koos als onderwerp voor zijn schilderijen: “Je weet dat ik het meeste succes heb met de landschappen van mijn jeugd. Ze hebben me altijd bekoord en ik hoop dat ze dat altijd blijven doen. Ik wens dat ik mijn vroege indrukken niet vergeet. Ik heb nu heel duidelijk een pad voor mezelf uitgestippeld, en ik wil het graag onverstoord voortzetten.” 

De Stour vallei

Met enorme liefde en gedrevenheid heeft hij zich ertoe aangezet om het rurale leven van de Stour vallei te verbeelden: sluizen, watermolens, dorpjes en uiteraard de boerenbevolking. Het is zodanig met hem verbonden dat dit stuk van Suffolk ook wel Constable Countrywordt genoemd: het ideaalbeeld van het landelijke Engeland van voor de industriële revolutie. Deze werken horen tegenwoordig tot de meest populaire schilderijen. In de tijd van de kunstenaar zelf was dat allerminst het geval, zeker in Engeland. Pas op hoge leeftijd en mede doordat hij grote roem oogstte in Frankrijk zou dat veranderen.

Toch zaten er al barsten in dat landelijke ideaalbeeld, althans in de ogen van Constable. Als rechtgeaarde Tory hield hij het platteland en de politiek het liefst zoals die waren. Zo was hij bijvoorbeeld fel tegen de Act of Reform(1832), die naar een democratischer vertegenwoordiging in het Britse Lagerhuis streefde door geïndustrialiseerde steden meer macht te geven en minder aan het platteland. Er wordt wel gesteld dat Constable door opstootjes en andere vormen van sociale onrust in Suffolk in de jaren twintig minder enthousiast zou zijn voor dat gebied, dat het daardoor zelfs een verloren paradijs zou zijn voor hem. Dat gaat nogal ver. Dat hij koos voor andere onderwerpen had ook een heel praktische reden: zijn verhuizing naar Londen na zijn huwelijk. 

Verdriet om een molen

Constables kijk op het landleven heeft uiteraard te maken met het conservatieve nest waar hij uit voortkwam, zoon van een welgestelde herenboer met eigen watermolens en scheepswerven. Tegelijkertijd was het ook iets artistieks. Moderne gebouwen, nieuwe agrarische methoden waren de kunstenaar een doorn in het oog. Groot was zijn teleurstelling, om niet te zeggen verdriet, toen een oude, houten watermolen afbrandde en vervangen werd door “a huge misshapen, bright, brick, modern, improved, patent monster”. Constable als laudator temporis acti, vol lof voor een verloren tijd. Deze houding heeft ook te maken met zijn grote bewondering voor het werk van de oude meesters. Tijdens zijn zoekende jaren in Londen aan de Royal Academy zag hij voor het eerst landschappen van meesters uit de eeuw ervoor. Deze werken zijn hem – naast al zijn eigen directe natuurobservaties – altijd een lichtend voorbeeld geweest. Met name de werken van Nederlandse 17^e-eeuwse grootmeesters, zoals Ruisdael, Rembrandt en Rubens. Maar ook met kleinere kunstenaars als Cuyp en Waterloo had hij een grote affiniteit. Teylers Museum besteedt aan deze fascinerende, Nederlandse link van de Engelse meester ruim aandacht, logisch voor een eerste presentatie van zijn werk daar. 

Bezoeken
‘John Constable’ 
Teylers Museum
Haarlem
www.teylersmuseum.nl 
t/m 31-01

De waarde van John Constable

Wat is het belang van deze kunste- naar binnen de Britse kunstmarkt in deze speci eke periode? 
Constable is een van de titanen van de Britse kunst en samen met J.M.W. Turner een van de meest gevierde en invloedrijke van alle Engelse romantische schilders. Zijn beroemdste schilderijen, zoals ‘The Hay Wain’ en ‘The White Horse’ behoren tot de meest geliefde en meest iconische beelden in de Britse kunst. Hij was een van de eerste kunstenaars die op zoek ging naar de waarheid in de natuur en pionierde met het concept van het werken en plein air. Zijn werk had een directe invloed op de ontwik- keling van de impressionistische beweging. Daarom staat hij voor deze periode op het toppunt van de kunstmarkt en behoort zijn werk tot de hoogste prijzen die ooit zijn behaald voor zowel de Britse kunst van vóór de 20e eeuw als voor de bredere categorie van de Oude Meesters.

Welke kenmerken beïnvloeden de waarde van Constable?
De waarde van Constable’s schilderijen en tekeningen is afhankelijk van verschillende factoren. Zoals bij elk werk van een kunstenaar zijn conditie en herkomst belangrijk, evenals de schaal en de relatieve status van het werk binnen het oeuvre van de kunstenaar. In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten, die in toenemende mate experimenteerden met aquarel, werkte Constable, afgezien van zijn voorbereidende tekeningen en schetsen, vrijwel uitsluitend in olieverf, zodat materialen geen signi cante waarde-indicator zijn. Bij Constable is het onderwerp van deze schilderijen echter vaak de belangrijkste waardebepalende factor. Het landschap dat in veel van Constable’s grootste werken wordt afgebeeld is dat van zijn geboortedal Stour Valley, met name rond Dedham Vale, waar de ouders van de kunstenaar woonden en waar hij als jongen opgroeide. Het was uit deze kinderscènes, waarvan hij een heel andere orde van kennis bezat dan de meeste landschapsschilders van hun onderwerpen, dat Constable zijn diepste inspiratie haalde gedurende zijn hele carrière en het zijn deze on- derwerpen, afkomstig van de oevers van de rivier de Stour, die de hoogste prijs hebben. Dit geldt ook voor zijn latere werken aan de kathedraal van Salisbury, een onderwerp dat opnieuw een sterke emotionele weerklank had voor Constable en waar hij in de tweede helft van zijn carrière vele malen op terugkwam. 

Kunt u iets zeggen over de stijging of daling van zijn waarde? 
De waarde van Constable’s werk is binnen de markt altijd vrij sterk geble- ven. Tijdens zijn eigen leven heeft Constable vaak commercieel geworsteld, vooral in de beginfase van zijn carrière. Kort na zijn overlijden was er ech- ter een grote vraag naar zijn werk. Dit ebde enigszins in de latere 19e eeuw, maar gedurende het grootste deel van de 20e eeuw zijn zijn prijzen con- stant sterk gebleven en gedurende de laatste dertig jaar is er een aanzien- lijke stijging geweest – een transformatie die begon met de verkoop van ‘The Lock’ at Sotheby’s in 1990 voor 10,8 miljoen pond. Grote werken van Constable in particuliere handen zijn echter zeldzaam, waardoor ze niet vaak op een veiling of op de markt verschijnen. In de afgelopen tien jaar zijn er echter zes schilderijen van de kunstenaar verkocht voor meer dan 1 miljoen pond en in 2013 verwierf de Tate in Londen Constable’s ‘Salisbu- ry Cathedral from the Meadows’ voor 40 miljoen pond – een van de hoogste prijzen die ooit voor een Oude Meester zijn betaald. 

Julian Gascoigne, Directeur Sotheby’s Oude Meesters Senior Britse Schilderijenspecialist 

 

Meer lezen? Ontdek de andere artikelen uit het oktobernummer hier of mis geen enkel nummer en word nu abonnee!